Awards: Herbestemming

Het station van Essen groeide in de 19e eeuw uit tot belangrijke grenspost. De statige douaneloods in neorenaissance stijl, parallel gelegen aan het station, getuigt hiervan: een technisch hoogstaande loods tussen België en Nederland. Tot de grenzen opengaan en douanes hun functie verliezen. In 2020 krijgt de loods zijn monumentale status terug dankzij een innovatieve herbestemming met futureproof ingrepen. In 2010 koopt de gemeente het ondertussen beschermde gebouw. Na jarenlange leegstand heeft het gebouw dringend nood aan een grondige restauratie. Omdat er bij aankoop nog geen herbestemmingsplan is, stelt aNNo 'slow growth' voor. Een ontwerpvisie die evolutie in het gebruik toelaat. Zo evolueert het gebouw stapsgewijs van casco-restauratie met basisvoorzieningen tot definitieve bestemming met alle mogelijke vormen tussenin.

De gemeente Essen kocht de imposante douaneloods en omliggende site op om ze te behoeden van verval en nieuw leven in te blazen. Ze wordt hierbij begeleid door Stichting Kempens Landschap, zij ondersteunen en begeleiden de zoektocht naar de juiste partners. De uitdaging van het project bestaat uit het verenigen van de hedendaagse opvattingen inzake monumentenzorg met het garanderen van het voortgezette gebruik en de integratie van een nieuwe bestemming. Bij aanvang van de opdracht vormt de loods een multifunctionele ruimte met het oog op een zo breed mogelijk herbestemmingsplan. De procesbereidheid van aNNo is cruciaal voor het slagen van het project. 'Slow growth' zorgt ervoor dat de zoektocht naar een nieuwe bestemming parallel kan lopen met de restauratie van de loods. Dit uit zich in een casco-renovatie met basisvoorzieningen, waarin stapsgewijze evolutie tot herbestemming mogelijk is. Uiteindelijk vinden ze een aangewezen partner in Robotland. De loods krijgt een nieuwe publieke functie als hub voor innovatie, educatie en beleving. Een eervolle knipoog naar de technisch hoogstaande loods van weleer.

De architecturale kwaliteit van de loods spreekt voor zich. Het gebouw was opgetrokken in een - voor zijn tijd - moderne beeldtaal met innovatieve materialen. Door jaren leegstand en verval was deze architecturale kwaliteit echter grotendeels verloren gegaan. Uitgangspunt was dan ook het herstel van deze architecturale kwaliteit.
Vanuit het principe van deep learning, vertrekken vanuit het geheugen van een gebouw, werd een grondige inventarisatie en historisch onderzoek van het monument gemaakt. De identiteit van de loods ligt in zijn historisch gebruik. Decennialang kende de loods, als knooppunt van een voormalig trein- en vrachtverkeer, een werking met een ruimer gebruik dan de fysieke begrenzing van het gebouw. Een hernieuwde interpretatie van deze historische kwaliteit transformeert het gebouw, met zijn imposante oppervlakte, in een creatieve publieke generator in verbinding met zijn omgeving.
De grote architecturale ingrepen zijn de integratie van innovatieve technieken en de inbreng van twee moderne stalen boxen. De opvallendste vernieuwing is de hoogtechnologische lichtstraat van 800m2. Op die manier is de historische lichtstraat, naast een bron van licht ook een bron van energie door integratie van semitransparante zonnepanelen. Op de plaats waar vroeger de houten kantoren waren, werden 2 stalen boxen geïntegreerd. Omdat de detaillering van de kantoren niet met zekerheid kon worden gereconstrueerd, werden dezelfde volumes terug gebracht in een hedendaagse vormentaal.

Blikvanger van het project is de hoogtechnologische lichtstraat van maar liefst 800 m2 transparante PV-panelen. Deze ultra-innovatieve zonnepanelen laten licht door én wekken tegelijkertijd energie op. Dergelijke ingreep in een beschermd monument was geen evidentie. Een doorgedreven ontwerpstudie en veelvuldig overleg tussen architect, aannemer en ingenieurs resulteren in een volledig op maat gemaakte installatie aangepast aan het monument. De nieuwe lichtstraat voegt een architecturale waarde toe zonder de erfgoedwaarde van de loods aan te tasten of te overheersen. Voor het ontwerp van de lichtstraat werd mede beroep gedaan op VK Architects and Engineers. Zij voerden een hygrothermische studie, waaruit de detaillering en dimensionering werd bepaald. De uitdaging: stabiliteit van het gebouw en behoud van de fijne staalstructuur. Enerzijds moeten de panelen voldoende licht doorlaten, anderzijds mag de onderliggende historische staalstructuur niet oververhitten. Dankzij deze ingreep is de maximale oppervlakte benut en kan de lichtstraat jaarlijks tot 20.000 kWh elektriciteit opwekken.
De lichtstraat blijft niet onopgemerkt en heeft reeds tal van prijzen gewonnen.

Van bij de aankoop was er de ambitie het beschermde monument duurzaam te ontwikkelen en in te zetten voor de gemeenschap. Voorafgaand aan de herbestemming werd een grondige studie energiebesparing uitgevoerd om te kijken hoe de loods duurzamer kon worden gemaakt door te isoleren of energie op te wekken. Technisch uit zich dit in een tweeledige aanpak. Enerzijds worden de circulaire eigenschappen van het gebouw bestendigd door een maximaal behoud van originele materialen en herstel met oorspronkelijke technieken. Gevels werden gereinigd en ontdaan van graffiti, bakstenen opgekuist en opnieuw gebruikt, metalen schuifpoorten werden hersteld. De stalen spanten werden in situ ontroest en behandeld en ook de natuursteen is zoveel mogelijk behouden en plaatselijk hersteld. Het schrijnwerk werd nagemaakt naar oorspronkelijk model. Het bestaande dak en vloeren werden geïsoleerd. Anderzijds wordt er ingezet op het respectvol inbrengen van innovatieve technieken, met als blikvanger de hoogtechnologische lichtstraat. De deelname aan het Europese Interreg Vlaanderen-Nederland project DEMI MORE, dat onderzoek voert naar het verduurzamen van monumenten, tilde de renovatie naar een hoger niveau.